ZAGADNIENIA OCHRONY I KONSERWACJI SZTUKI EFEMERYCZNEJ ZACHOWANIE DZIEDZICTWA SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ XX-XXI WIEKU OPARTE NA SZTUCE W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. STUDIA PRZYPADKÓW Z WARSZAWY
Dr Anna Kowalik
promotor: prof. dr hab. Iwona Szmelter
Otaczająca nas sztuka wizualna w przestrzeni publicznej staje się na naszych oczach dziedzictwem kultury i sztuki. Dzięki wartościom, jakie posiada wraz z odróżnialnością jej od wandalizmu, może cieszyć nas zarówno teraz, jak i w przyszłości. W tym kierunku zostały podjęte starania w dysertacji doktorskiej, która obejmuje badania współczesnej sztuki efemerycznej w kontekście ochrony jej dziedzictwa dla zrównoważonego rozwoju w przestrzeni publicznej. Opracowanie otwierają ogólne zagadnienia sztuki o charakterze efemerycznym, które przedstawione zostały na linii czasu – zaczynając od okresu romantyzmu i kończąc na sztuce obecnej. Następnie przedstawione zostały problemy jej istnienia w przestrzeni publicznej Warszawy. Dało to możliwość bliższego przyjrzenia się cennym i nietrwałym formom sztuki, które narażone są na bezpowrotną utratę, o ile nie będzie zastosowane nowe podejście do metod ich ochrony. Założenie i zakres analiz dotyczą badań teoretycznych i praktycznych nad rodzajami rozszerzonej dokumentacji z alternatywą dla jej ewentualnego zachowania. Jest to próba odpowiedzi na pytanie: jaki powinien być w XXI wieku stosunek konserwatora-kuratora do dzieł sztuki o charakterze efemerycznym usytuowanych w przestrzeni publicznej?
Wielość możliwych odpowiedzi wynika z różnorodnego charakteru dzieł i roli autorów oraz odbiorców (artystów, writerów i społeczności). Stąd teza badań dotyczy niezbędnej i pilnej potrzeby opracowania specyfiki postępowania w obliczu problemów, jakie niosą dzieła sztuki efemerycznej: postępowania wobec utraty ich idei, nietrwałości technik i materiałów. To zadanie wykracza poza standardy postępowania konserwacji-restauracji tradycyjnych dzieł mających trwałość za standard. Umiejętność dostrzeżenia tych rozbieżności, następnie kreatywnego i szerokiego planowania nietypowego procesu ochrony i opieki dostosowanych do potrzeb dzieła, stanowią istotny element pracy konserwatorskiej.
Nowe formy sztuki w przestrzeni publicznej implikują powstanie nowych zagadnień konserwatorskich. Tradycyjne metody często nie mogą być stosowane, a zasady związane z konserwacją-restauracją nie mają już w pełni swojego pierwotnego znaczenia dla najnowszych dzieł sztuki. To implikuje transformacje etyki w ochronie i konserwacji w kierunku paradygmatu procesualności we współczesnej teorii konserwacji. Celem badań i analiz było dokonanie próby uporządkowania wiedzy o współczesnej sztuce w przestrzeni publicznej, terminologii i spojrzenia na nowo na badane zagadnienia. Opisane zostały tendencje artystyczne sztuki nowoczesnej i współczesnej oraz ich wpływ na zły stan zachowania dzieł sztuki efemerycznej. Zamierzona lub przypadkowa nietrwałość tych prac jest niewątpliwie konsekwencją rozmaitych twórczych eksperymentów, świadomych prowokacji artystycznych, czasami niewiedzy z zakresu technologii artystycznych i skłonności do działań ad hoc.
W wyniku badań przedstawiono opracowanie odmiennej propozycji rozumienia, interpretacji oraz ochrony wieloaspektowej struktury sztuki efemerycznej XX-XXI wieku w przestrzeni publicznej. Począwszy od dokładnego przyjrzenia się kwestiom wolności twórczej autorów, zachowania autentyzmu i tożsamości dzieł aż do ich kontekstu społecznego. Obejmuje ono nowe zagadnienia w zakresie kultury, antropologii, socjologii i prawa, w tym prawa autorskiego oraz urbanizmu. Autorka przedstawiła kompleksowe podejście do zagadnienia zarówno samej sztuki, jak i przestrzeni, w której się ona znajduje. Analiza oparta jest na przykładach dzieł i działań na terenie Warszawy i dowodzi ciągłości historii miasta z jego doświadczeniem odnowy po zniszczeniach wojennych, a kończąc na aktualnych działaniach artystycznych i społecznych, takich jak street art czy graffiti. Zebrane w trakcie badań dane obejmują analizę twórczości wybranych współczesnych writerów i artystów o zróżnicowanym wyrazie w zakresie przekazu idei, wykorzystujących w pracach materiały efemeryczne, zwracając uwagę na ich odrębny charakter i podobieństwa. Przeprowadzono prawie trzydzieści wywiadów i ankietę, w której wzięło blisko 350 mieszkańców Warszawy, co pozwoliło na opracowanie metod i wskazówek ochrony oraz kompleksowej opieki pod kątem konserwatorskim i kuratorskim.
Badania kontekstu powstania sztuki efemerycznej oraz jej kulturowe konotacje z zakresu filozofii, socjologii i antropologii są istotne z punktu widzenia uchwycenia elementów genezy dzieł. Wybrano dzieła graffiti i street artu, które różnią się między sobą pod kątem wartości estetycznych, społecznych i ekonomicznych, tak by pokazać różne problemy a tym samym różne konserwatorsko-kuratoryjne podejścia do sztuki w przestrzeni publicznej.
Priorytet w zachowaniu sztuki efemerycznej stanowi rozszerzona dokumentacja. Dodatkowe badania i analizy zmierzające do udokumentowania procesów twórczych pozwalają lepiej zrozumieć zmienną rolę idei i materii, co decyduje o różnych przejawach trwałości/nietrwałości tej sztuki, będących problemem jej istnienia. Kompleksowa ochrona obejmowała dokumentację zarówno intencji artystów, historii, procesu tworzenia oraz technik i materii, jak i kontekstu kulturowego, socjologiczno-ekonomicznego i antropologicznego. Jednocześnie przewiduje ona stosowanie prewencji, zachowanie funkcji dzieł oraz antycypowanie możliwości konserwacji-restauracji-rekonstrukcji, ekspozycji oraz wystawiennictwa z zachowaniem integralności dzieł. Wiedza przed diagnozą i projektem konserwatorskim rośnie dzięki wielodyscyplinarnym badaniom, wykorzystaniu nowych badań nieniszczących, analizy roli obserwacji fizycznej dzieł w różnych metodach fotograficznych, rejestracji video z dronów oraz możliwości jakie dają nam skany 3D oraz nowoczesne programy graficzne. Wyniki są elementem dokumentacji i cyfryzacji informacji w archiwach i nie tylko. Rozszerzona dokumentacja to alternatywa w stosunku do zaniku/śmierci sztuki efemerycznej. Dokumentacja może być też podstawą i stanowić źródło wiedzy dla przedłużenia egzystencji dzieł. Jej dane dotyczą identyfikacji, możliwości przeprowadzania prac konserwatorskich, w tym konserwacji profilaktycznej, konserwacji-restauracji, rekonstrukcji czy też wizualizacji cyfrowej. W przyszłości na dokumentacji naukowo-konserwatorskiej będą mogły bazować ewentualne projekty konserwatorskie i ponowna re-prezentacja dzieł.
Opracowanie odpowiada na wyzwanie zachowania dzieł efemerycznych w przestrzeni publicznej, często hybrydowych, kompleksowych, będących projektem czy zapisem; zawierających elementy różnych dyscyplin sztuki, w większym lub mniejszym stopniu stanowiąc korespondencję i/lub syntezę sztuk. W podsumowaniu autorka nawiązała do udowodnienia tezy o niezbędności ochrony i konserwacji wartościowych dzieł sztuki o charakterze efemerycznym z przykładami z terenu Warszawy. Przedstawiła zagadnienia ochrony konserwatorsko-kuratorskiej w odniesieniu do ich szerszego znaczenia: obejmującego wyniki badań kontekstu kulturowego sztuki efemerycznej, usytuowania jej zarówno na szerszym tle sztuk wizualnych i antropologii, jak i na podstawie aktualnych dyskursów kultury oraz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego.
Proponowane rozwiązanie w rozprawie doktorskiej jest nowatorskie ze względu na próbę usystematyzowania szeroko rozumianego problemu ochrony i konserwacji dzieł sztuki współczesnej o potencjalnie ulotnym charakterze. Przedstawione wyniki badań są uporządkowaniem praktyk, idei, technik i terminologii oraz strategii zachowania materialnych/niematerialnych części dzieła sztuki. Posłużyły one do zdefiniowania nowych koncepcji, wnosząc tym samym istotny wkład w rozwój ochrony sztuk wizualnych. Opracowanie wyróżnia się na tle innych próbą sformułowania i przekazania zarówno terminów dotyczących efemerycznej sztuki wizualnej w przestrzeni publicznej oraz nowej filozofii zachowania efemerycznego dziedzictwa sztuki. Autorka podkreśliła znaczącą rolę wyników badań, nazewnictwa i samego opisu sztuki efemerycznej w kształtowaniu świadomości potrzeby ochrony. Jej wynikiwnoszą szerokie zrozumienie znaczenia nowych procesów artystycznych. Jesteśmy świadkami okresu przejściowego, w którym zmniejszyło się znaczenie materialności, jako podstawy istniejących konserwatorskich zasad etycznych. Pojawiły się nowe praktyki artystyczne związane z ideą i konceptualnymi przesłankami dzieł, w których stare zasady i wytyczne nie są już w pełni możliwe do zastosowania. Nie jest tak, że dotychczasowe zalecenia moralne nagle straciły ważność w przypadkach, do których były przeznaczone. Chodzi o to, że pojawiały się nowe rodzaje problemów, w których nie mają one przełożenia — przynajmniej nie w przypadku automatycznego ich użycia.
Współczesna sztuka w przestrzeni publicznej staje się coraz bardziej istotnym elementem miejskiego krajobrazu. Jednocześnie cieszy się coraz większym zainteresowaniem naukowców z wielu dyscyplin, takich jak historia sztuki, socjologia i filozofia, a także konserwacja, o czym świadczy niniejsza dysertacja. Współczesne procesy rozwoju społeczno- ekonomicznego w coraz większym stopniu uwarunkowane są przez wiele przenikających się czynników, które mają charakter niematerialny. Są to wiedza, innowacja twórcza, ludzka kreatywność, które stanowią podstawę nowej ekonomii innowacyjnej i kreatywnej. Autorka dysertacji przedstawia wyniki badań i analiz przydatnych dla studiów miejskich i projektów konserwatorskich. U źródeł podjęcia takiej problematyki leży przekonanie, że jeśli współcześnie pragnie się rozważać fenomen miasta i miejskości jako kategorii wykraczającej poza charakterystyki demograficzne, urbanizacyjne, administracyjne i ekonomiczne, to konieczne jest analizowanie nowych zjawisk artystycznych i ich funkcjonowania w przestrzeniach miejskich. To ich jakość/estetyka i sposób ich społecznego użytkowania wiele mówią o mieście rozumianym zgodnie z założeniami socjologii jako systemie złożonym z dwóch oddziaływających na siebie podsystemów: społecznym i urbanistycznym. Wobec sztuki, która jest w nieustannym procesie pytaniem otwartym pozostaje, w jaki sposób badać sztukę w przestrzeni publicznej i na jakich problemach koncentrować uwagę?
Człowiek, który przenikliwie obserwuje ten wielopłaszczyznowy i złożony twór jakim niewątpliwie jest miasto, doświadcza jego charakterystycznych miejsc, odkrywa ich sens i dodaje do przestrzeni kolejne, nowe jakości, rozpoznając w nich również siebie, swoją tożsamość, swoją kulturę. Miasto jest założeniem nie tylko urbanistycznym, architektonicznym i ekonomicznym, ale i kulturowym. Staje się produktem, dobrem dodanym, gdy jego mieszkańcy dobrowolnie lub pasywnie uczestniczą w tworzeniu jego przestrzeni. Mamy na uwadze, że miasto metaforycznie reprezentowane jako dzieło sztuki, reprezentuje system społeczny, w której przestrzeń nie odpowiada wyłącznie logice zysku, na rzecz wartości symbolicznej zdolnej do wytworzenia poczucia przynależności. Zaczyna się od podstawowego uznania, że każda jednostka, żywa tożsamość społeczna, materia i człowiek są współzależnymi częściami tworzącymi całość. Miasta i wszystkie tereny publiczne w różnych skalach należy traktować jako systemy ewoluujące w naturze. Dlatego ekologiczne i zrównoważone rozwiązania problemów zachowania sztuki w przestrzeni publicznej powinny być promowane również na skalę miejską, zamiast wyrywkowego procesu rozwiązywania problemów, kawałek po kawałku.
Przestrzeń publiczna jest miejscem bardzo ważnym dla społeczności każdego miasta, a Warszawy w szczególności; miejscem uwidaczniającym nie tylko dramatyczną historię, ale i wartości cechujące daną zbiorowość. Tu kształtuje się obraz miasta, jego kultury i tożsamości. Ważnym punktem dyskusji w literaturze akademickiej na temat sztuki w przestrzeni publicznej jest rola kontekstu ulicy w interpretacji dzieł sztuki przez widza oraz to, jak te dzieła mogą z kolei wpływać na postrzeganie i korzystanie z miejskiej przestrzeni publicznej. Podstawową myślą jest założenie, że jeśli dzieło sztuki jest postrzegane jako nieusankcjonowane i efemeryczne, jako coś, czego tak naprawdę nie powinno tam być i może wkrótce zniknąć, nieoczekiwane spotkanie z takim dziełem może służyć jako przerwa, która może wyciągnąć widza z codzienności i zwiększać jego świadomość. W ten sposób dane dzieło w określonym otoczeniu może zamienić codzienne środowisko w miejsce eksploracji i sprawić, że ludzie zaczną zastanawiać się kim są, jak postrzegają miasto i jak z niego korzystają. Odpowiednie zastosowanie powyższych rozważań wynikało z potrzeby dokonania oceny modelu opieki i ochrony sztuki w przestrzeni publicznej, nacisk położono na szczególne uwzględnienie ich roli, idei, praktycznych aspektów. Obszar badawczy opracowania wzbogacają badania ankietowe, liczne wywiady przeprowadzone z writerami, streetartowcami, z warszawskimi urzędnikami, instytucjami i z przedstawicielami lokalnej społeczności. Opracowanie zawiera wyniki przeprowadzonych przez autorkę badań ankietowych dotyczących znaczenia dla społeczeństwa sztuki w przestrzeni publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem graffiti, street artu i murali. Wyjściowa hipoteza badawcza brzmiała: sztuka street art i kultura graffiti nie jest zauważalna przez społeczność. Skonstruowany i realizowany model badawczy stanowił spójną strukturę badawczą. Problemy badawcze ujęte zostały w czterech grupach tematycznych:
Stopień obcowania z graffiti, street artem oraz muralami;
Ocena dzieł sztuki w przestrzeni publicznej jako elementów sztuki czy aktów wandalizmu;
Ocena dostrzegania różnic między graffiti a street artem;
Ocena dostrzegania różnic między nielegalnym street artem a pracami legalnymi;
Ocena znaczenia graffiti, street artu w sztuce i dziedzictwie kultury.
Kolejnym etapem była analiza materiału badawczego, który powrócił do autorki w formie wypełnionych ankiet, z których sporządzony został raport z badania. Zweryfikowano postawioną hipotezę badawczą o zauważeniu street artu i kultury graffiti przez społeczeństwo i jego nieobojętnym odbiorze. Oprócz silnego uzależnienia od powierzchni miejskich i ich materialności, sztuka w przestrzeni publicznej jest dziś głęboko naznaczona konwergencją przestrzeni realnej i wirtualnej. Chociaż nadal można spacerować szlakiem sztuki w miejskich sceneriach, dzięki czemu bezpośredni kontakt pozostaje jedną z jej kluczowych cech. Niemniej w erze kultury cyfrowej musimy przyznać, że większość widzów sztukę tą doświadcza online, istnieją jej fankluby itp.
W dysertacji omówiono już ugruntowaną w nauce koncepcję, że sztuka może wpływać na to, jak ludzie odnoszą się do miejskiej przestrzeni publicznej Doświadczenie dowodzi, że sztuka ta jest szczególnie dobrze predystynowana do wpływania na nasze samopoczucie, myślenie i działanie w środowisku. Może odnosić się do postaw i wyborów dotyczących stylu życia, a także wartości społecznych, egzystencjalnych i etycznych, które wpływają na nasze działania, a zatem mogą mieć wpływ na środowisko.
Sztuka w przestrzeni publicznej to konglomerat form, idei i znaczeń, które łączą w sobie różne media i przedmioty, nowe technologie, przestrzeń i miejsce, a także bodźce sensoryczne, tworząc specyficzny rodzaj jedności – jako jedność w wielości. Nie tylko w sensie fenomenologicznym, ale także w praktyce życia codziennego, wywołuje fizyczne i psychiczne zaangażowanie widza. Dzieła mogą być tworzone dla konkretnego miejsca i czasu, jako szczególny układ przestrzenny lub wręcz przeciwnie, mogą być formą całkowicie mobilną. Nowe ramy społeczne są tworzone dla procesu projektowania i realizacji projektów, zwiększając potrzebę współpracy, interdyscyplinarnego zintegrowanego procesu obejmującego również interesariuszy będących członkami społeczności. Naturalny proces zmian w kulturze ma charakter oddolny, nie sterowany instytucjonalnie, w skali międzynarodowej doprowadził do powstania nowych form artystycznego wyrazu popularnych na całym świecie. Sztuka dotarła do miejsc i sfer społecznych, które do tej pory nie były włączane do odbioru sztuki. Powstał nowy system mentalny i strukturalny sztuki o charakterze globalnym, który podlega nowym interpretacjom. Ogromny stopień indywidualności wyglądu, mediów i lokalnych koncepcji utrudnia stworzenie jednolitego systemu wytycznych dotyczących zachowania sztuki na przyszłość. Jednakże to właśnie ta różnorodność określa ich żywotność i zainteresowanie społeczeństwa. Autorka prowadziła badania, kierując się pragnieniem lepszego poznania charakteru dzieł i intencji ich twórców. Wielu z nich działa z lekkością i ironią na subtelnej linii między wspólnymi regułami sztuki w przestrzeni, a arbitralną ekspresją i częstą nielegalnością. To oprócz badawczego celu była interesująca podróż we współczesną przestrzeń miejską, napędzana chęcią spaceru ulicami, krok po kroku; obserwowania, w jaki sposób sztuka sprzyja dialogowi między przestrzenią, architekturą i ludźmi. Wybór przez autorkę zagadnień w dysertacji doktorskiej wynika ze świadomości, że stanowią one punkt obserwacyjny do analizy i zrozumienia, w jaki sposób przestrzeń sztuki w mieście, na przykładzie Warszawy, może stać się otwartym polem do dyskusji i ewolucji społecznej, wykraczającej poza jej aspekt funkcjonalny oraz implikacje estetyczne i formalne.
Należy podkreślić, że w przypadku Warszawy dokonana rekonstrukcja całych historycznych dzielnic nagrodzona wpisem do Listy Światowego Dziedzictwa, to nie tylko kwestia uznanej konserwacji-restauracji zabytków. Jest to także konsekwencja naszego głęboko zakorzenionego przekonania o niezbędnej ciągłości dowodzącej, że między sztuką minionych stuleci a sztuką współczesną istnieją kulturowe więzi. Dlatego twórcy często starają się tworzyć sztukę współczesną, która wywodzi się z dorobku przeszłości. Taka postawa nie jest wyłącznie kwestią moralną, czy estetyczną, ale przede wszystkim jest efektem światopoglądu, dla których narodowe tradycje polskiej sztuki stanowią niewyczerpane źródło bodźców. Te pieczołowicie odrestaurowane, jak i nowe dowody ciągłości dziejów pozwalają na definitywne poznanie naszej artystycznej przeszłości.
Korzyści płynące ze studiowania, uczenia się, rozumienia i badania współczesnych dzieł sztuki w przestrzeni publicznej pomogą zastosować mechanizmy ochrony bezpośrednio do dzieł sztuki tworzonych swobodnie w środowisku miejskim, ale także będą służyć w przyszłej ochronie dzieł w innych, bardziej zinstytucjonalizowanych kręgach.
Praca miała na celu skupienie się na metodologicznych aspektach badań, opierając się na programie prac terenowych, który oprócz bogatego zbioru szeroko rozumianej dokumentacji zawiera także zestaw wywiadów nie tylko z artystami, ale również z innymi rozmówcami będącymi aktorami sieci, związanymi z programowaniem inicjatyw (i nie tylko) dotyczących tej ulotnej sztuki. Próba sformułowania wytycznych w postaci priorytetu dokumentacji w teorii ochrony dla dziedzictwa sztuki efemerycznej ze szczególnym uwzględnieniem sztuki w przestrzeni publicznej ma znaczącą rolę w kształtowaniu świadomości potrzeby ochrony tego, co powszechnie kwituje się mianem nietrwałego-skazanego na utraconie dziedzictwa. Daje podstawy zrozumienia znaczenia procesów takiej sztuki i potrzeby jej zachowania.
Na przykład zwiększenie świadomości członków społeczności o roli murali zwiększa szansę na przetrwanie sztuki, podobnie jak wczesna ocena problemów jej istnienia i szybka interwencja. Wszystko — od oczyszczania murali z zabrudzeń powierzchniowych, wycinania przyległej roślinności po konserwację rynien i szybkie naprawianie uszkodzeń ścian, stosowanie powłok antygraffiti - pomaga zachować malowidła ścienne i zniechęca do wandalizmu i tagowania. Mechanizm powstawania nawarstwień jest różnoraki. Jeśli graffiti pozostaje na ścianie przez długi czas, wydaje się sygnalizować innym, że jest to ‘płótno do działania’. Właściwe władze w demokratycznych krajach wciąż czekają aż upłynie czas, który zweryfikuje nowe formy sztuki w przestrzeni publicznej. W większości uważają, że najlepszym rozwiązaniem jest wydzielenie miejsca do malowania murali, tak jakby robienie graffiti hip-hop oznaczało chęć bycia malarzem lub artystą intelektualnym. Istnieje jednak odmienne podejście twórców, zwłaszcza tych o amatorskiej proweniencji, o czym świadczą m.in. upodobanie do podejmowania własnych wyborów, nielegalności, wiara w moc podpisu-pseudonimu, który jest jak cyfrowy odcisk lub tęczówka oka, czymś zupełnie unikatowym. Niezależność graffiti i street artu od innych form sztuki wywołuje nowe sposoby korzystania z artystycznej ekspresji i jej rozumienia.
Publiczne przestrzenie wizualne, wypełnione mieszanką malowideł ściennych, nieautoryzowanego street artu i graffiti oraz historycznych malowanych znaków handlowych, są często charakterystyczne dla środowiska miejskiego, które jest zarówno postępowe, jak i zdezorientowane lub eklektyczne. Zmiany w wartości estetycznej i kulturowej miejskich form murali doprowadziły do wzrostu uznania dla nich, a w niektórych przypadkach do promocji ich wartości artystycznej i kulturowego znaczenia jako przykładów sztuki publicznej.
Kluczem do zdefiniowania i wdrożenia strategii ochrony i konserwacji jest społeczne kontekstualizowanie publicznych przestrzeni wizualnych, a w związku z tym postrzeganie dzieł przez lokalne i szersze społeczności jako obiekty o znaczeniu kulturowym. Przynosi spektakularne korzyści włączanie mieszkańców do współpracy w trakcie wykonywania projektów w przestrzeni miejskiej. Realny oddźwięk społeczny i sąsiedzka pomoc służą nie tylko dawnym zabytkom, ale i najnowszym utworom, z którymi identyfikują się odbiorcy. Równoprawny dialog i realna współpraca przy dziełach ma szanse wywołać lokalną dumę mieszkańców i ich wsparcie dla ochrony sztuki w przestrzeni publicznej. W Warszawie dowodem są liczne stowarzyszenia i fundacje wspierające sztukę w przestrzeni publicznej.
Ochrona dzieł sztuki zawsze ma profil prospołeczny, ale dla profesjonalistów konserwatorów wiąże się z ochroną autentyczności i integralności w trzech obszarach: fizycznym, estetycznym i historycznym. Pierwszy dotyczy zachowania materialnych komponentów obiektu, drugi zdolności dzieła do wywoływania wrażeń u odbiorcy, a ostatni odnosi się do historycznego kontekstu jego powstania. Dlatego konserwator sztuki współczesnej ma rozszerzone kompetencje wymagające otwartości na re-orientację wiedzy zgodnie z rozpoznaniem każdego, często nietypowego dzieła podlegającego jego opiece. Wywiady z twórcami, badanie kontekstu społecznego są nowymi narzędziami pracy konserwatora, by mógł być w pełni świadomy idei i intencji artysty. Niezbędne jest ciągłe rejestrowanie faktów, materialnych wskazówek dotyczących opieki, a także rozmów i w uzyskania przypadkach kontrowersyjnych danych sporządzania dokumentacji wywiadów z artystami. Każde z tych przedsięwzięć podlega najlepszym praktykom konserwatorskim w zakresie dokumentacji, w tym opisu i fotografii, rysunków projektowych i wideo. Troska o współczesną sztukę w przestrzeni publicznej wymaga jednakowej czujności w ocenie, środkach zapobiegawczych, konserwatorskich procedurach, w tym szczegółowej dokumentacji.
Dokumentacja ma w tym przypadku priorytetowe znaczenie. Oznacza to zbieranie pełnych informacji nie tylko o artystach i ich technice malarskiej, charakterze, rozpoznawaniu materiałów i ich starzejących się warunków, intencji wraz ze znaczeniem pracy dla społeczności, w której się dzieło się znajduje. Informacji, które należy zbierać i dokumentować jest znacznie więcej. Zebrane w trakcie badania dane i materiały pozwalają na przedstawienie nietypowych form sztuki w problematyce ochrony, konserwacji-restauracji, historii sztuki i kultury.
Badania wykonane przez autorkę posłużyły uporządkowaniu podstawowych faktów dotyczących sztuki efemerycznej w przestrzeni miasta, były propozycją sposobów ich rozumienia, interpretacji wraz z zachowaniem wieloaspektowej struktury dzieł sztuki (w tym graffiti), która nadawała im wartość. Była to próba odpowiedzi na pytanie: jaki powinien być stosunek i podejście konserwatora do tego typu obiektów i ich kontekstu kulturowego, ich wartości artystycznych, historyczno-kulturowych, estetycznych, wystawienniczych, wartości społeczno-ekonomicznych oraz wartości nowości. Odpowiedzi jest wiele, czego dowodzą przykłady współczesnej praktyki konserwatorskiej przytoczone w opracowaniu. Re-definiują rolę konserwatorów rozszerzając ich zakres wpływów i tworząc bardziej partycypacyjne i transdyscyplinarne środowisko społeczne do pracy. Rola i zadania konserwatora poszerzają się i dostosowują do skomplikowanego charakteru współczesnych dzieł sztuki. Świadomy konserwator jest daleki od rutyny i predystynowany do ciągłej reorientacji wiedzy zgodnie z rozpoznaniem dzieła podlegającego jego opiece. W przypadkach zachowania sztuki współczesnejpowinien doskonale znać idee oraz intencje artysty. W dziedzinie konserwacji dzieł sztuki współczesnej identyfikacja dzieła i kontekstu jego powstania jest pierwszym obowiązkiem umożliwiającym podejmowanie poprawnych decyzji. Bezpośredni kontakt z artystą wraz z dostępem do jego dokumentów dotyczących dzieła, przeprowadzonych z nim wywiadów i relacji współpracowników stanowi naturalny przywilej i nowe narzędzie w dzisiejszej praktyce konserwatorskiej. Konserwacja jest zawsze aktem krytycznym dzieła w myśl brandyjskiej teorii restauracji, który w przypadku sztuki współczesnej należy poprzedzać analizą dzieła z punktu widzenia możliwości zachowania jego idei i techniki, biorąc jednocześnie pod uwagę techniczne wykonanie pracy, zgodnie z towarzyszącą jej koncepcją. Kwalifikacje profesjonalne konserwatora i dbanie o dziedzictwo sztuki współczesnej i jego zachowanie muszą być bardziej interdyscyplinarne i rozszerzone o tzw. kwalifikacje miękkie. Ocena wszystkich dzieł sztuki musi być oparta na współpracy, teoretycznej i praktycznej, na podstawie wymianę pomysłów i informacji między specjalistami z różnych dyscyplin oraz lokalnych odbiorców.
Dokumentacja podczas badań została zaprezentowana w nowoczesny sposób, z uwzględnieniem nie tylko roli konserwatora twórcy. Dotyczyła użycia najnowszych technik dokumentacyjnych, ale także partycypacji społeczeństwa w postaci rozbudowanego zbioru narzędzi komunikacji wykraczających poza istniejącą komunikację społeczną. Była to próba ukazania wieloznacznej roli dokumentacji w nowatorski sposób. Służy ochronie pamięci o dziełach i dokumentowania historii Warszawy, gdy sztuka efemeryczna zanika. Może też odzwierciedlać praktyki, do których się odwołuje, czy być źródłem wskazówek do „odnowy” danego dzieła sztuki, ale może także integrować ochronę i pamięć, historyczną i socjologiczną dziedzictwa tej wielowymiarowej sztuki.
Dokumentacja za pomocą nowych narzędzi fotograficznych i archiwizowanie są w tym przypadku jedną z kluczowych metod badawczych w badaniach nad sztuką w przestrzeni publicznej. Jej ulotny charakter sprawia, że badacze muszą szybko uzyskać „właściwy” obraz do własnych celów badawczych. W wielu przypadkach zastosowano znajomość nowych technologii przez autorkę, często wykorzystywaną także przez samych współczesnych artystów, jak projekcje mappingowe, skany trójwymiarowe włączając fotogrametrię, rejestracje za pomocą dronów. Dają one nowe możliwości podejścia do ochrony sztuki, próbując w tym wszystkim przedstawić i zachować charakter dzieł, które mogą być efemeryczne. Konserwacja-restauracja cyfrowa, którą wykonano na wybranych, o różnych problemach i o różnym charakterze dziełach sztuki w przestrzeni publicznej, stanowiła nowość i przykład zmiany strategii w myśleniu o ochronie i zachowaniu. Działania te dążą do obecnie najważniejszego celu, jakim jest konserwacja poprzez dokumentację, uznana za istotna formę przeniesienia sztuki efemerycznej w przyszłość. Dokumentacja podczas badań i w przytoczonych przykładach została ujęta w sposób nowoczesny, uwzględniając w niej nie tylko rolę konserwatora-kuratora czy twórcy, ale również społeczeństwa. Znakiem czasu jest aktywna rola mediów społecznościowych. Przedstawienie sztuki w przestrzeni publicznej w social-media, ma reperkusje popularyzujące i jest używane do społecznościowych interakcji w postaci rozbudowanego zestawu narzędzi komunikacyjnych wykraczających poza dotychczasową komunikację społecznościową.
Reasumując - znaczenie teraźniejsze i przyszłościowe projektu opracowania doktorskiego jest podstawowe dla zachowania sztuki w przestrzeni publicznej. To próba wprowadzenia nowatorskiej, wieloaspektowej roli dokumentacji, która może nie tylko zachować pamięć, ale i odzwierciedlać praktyki, do których się odnosi. Może także być źródłem wytycznych do ponownego instalowania danego dzieła sztuki. Ponadto może integrować ludzi do społecznej ochrony dziedzictwa tej sztuki. Stanowi punkt wyjścia, który dał nowe możliwości poznawcze problematyki dzieła efemerycznego oraz zwrócenia uwagi na rolę samego twórcy w procesie i jego możliwości dla przetrwania własnego dzieła. Nowatorski charakter zachowania sztuki efemerycznej w przestrzeni publicznej implikuje potrzebę wprowadzenia zmian w edukacji konserwatorskiej i w procedurach instytucjonalnych towarzyszących praktyce konserwatorskiej.
Efekty rozprawy doktorskiej ukazują kierunki i formy, do jakich zmierza sztuka o charakterze efemerycznym i jej ochrona. Stawiają one społeczeństwo i konserwatorów w obliczu ogromnego wyzwania, jakie stanowi potrzeba, a niekiedy obowiązek zachowania tych dzieł sztuki w świadomości naukowej i społecznej. Różnorodność poruszanych tematów i zagadnień pokazuje, jak rozległe, złożone i zróżnicowane są pola teorii i praktyki dokumentacji jako strategii zachowania efemerycznej sztuki współczesnej oraz jak są dostosowane metody konserwacji do wymagań zachowania takich dzieł. Dodatkowo tę problematykę podkreśla zapotrzebowanie muzeów, a także kolekcjonerów na łączenie zasobów informacji, inwentarzy, aby zapewnić przyszłym pokoleniom doświadczenie i zrozumienie współczesnej nam ekspresji artystycznej. Otwiera to przestrzeń badawczą nad każdym dziełem efemerycznym zaczynając od jego rozpoznania, reinterpretacji, zapewniając możliwość prezentacji informacji w różnych kontekstach, promowanie poprzez udział społeczeństwa w tym procesie, media społecznościowe, aż po dostęp w archiwach.
Ukazane przykłady zachowania sztuki efemerycznej w przestrzeni publicznej Warszawy świadczą o różnych metodach podejścia konserwatorskiego, które generalnie są zależne od charakteru dzieł. Narzędzia do rozszerzonych kompetencji konserwatorów są rozmaite, to zarówno postępowanie zachowawcze, jak i prace badawcze, w tym odgrywa priorytetową rolę dokumentacje, począwszy od kompleksowej identyfikacji dzieł i kontekstów ich powstania, współpracy z artystami i lokalnymi społecznościami poprzez aktywną konserwację-restaurację i rekonstrukcje, gdy są niezbędne.
Aneks, w postaci wywiadów z twórcami - writerami, streetartowcami, z warszawskimi urzędnikami, instytucjami i lokalną społecznością przeprowadzonych przez autorkę, jest istotnym uzupełnieniem dysertacji. Natomiast dołączone do dysertacji załączniki, które znajdują się na dysku przenośnym, stanowią autorskie wirtualne konserwacje-restauracje wybranych dzieł, zdjęcia, trójwymiarowe skany oraz filmy video obrazujące sztukę miejską wykonane z drona. Pracę zamyka bibliografia, umożliwiająca samodzielne poszukiwanie i zgłębienie złożonej problematyki sztuki efemerycznej. Niniejsza dysertacja zawiera wybraną literaturę przedmiotu z datą 4 listopada 2021 roku.
留言